zondag 13 november 2011

Gratis schoolboeken: goedkoop is duurkoop!

Stel je eens voor dat de NS van de overheid de opdracht krijgt om de treinen voortaan gratis te laten rijden. De NS krijgt hiervoor een ontoereikende vergoeding van de Staat en moet ook nog gratis koffie en thee gaan verstrekken. Na een paar jaar wordt geëvalueerd en wat blijkt: de kwaliteit is gedaald, het personeel van de NS is ontevreden en de koffie en thee zijn hele slappe bakkies geworden. De conclusie van de minister is echter: de operatie is geslaagd want de belangrijkste doelstelling - het gratis vervoer- is behaald.

Deze gedachten bekropen mij bij het lezen van het deze week verschenen rapport over de gratis schoolboeken en de reactie van de minister. Door de invoering van de maatregel zijn scholen (prijs)kritischer geworden bij het voorschrijven van boeken en dat is een goede zaak. Daar staat tegenover dat de keuze nu niet meer bepaald wordt door de kwaliteit van het lesmateriaal maar dat de prijs doorslaggevend is geworden. Uit het onderzoek blijkt dat vaksecties keuzevrijheid hebben ingeleverd en dat vooral de aanschaf van werkboeken sneuvelt (die zijn duur omdat ze in 1 jaar worden afgeschreven). In de loop der jaren hebben auteur, uitgevers en gebruikers uitgebalanceerde methodes ontwikkeld met handboeken en werkboeken, het is didactisch onverantwoord om één van de pijlers, de werkboeken, rücksichtslos weg te halen uit dat systeem.
Het tovermiddel lijkt ICT. Begrijp me goed, ik ben een groot voorstander van ICT in het onderwijs maar dan vooral naast, of als aanvulling op, bestaande methodes. Zeker in ons type onderwijs bieden de handboeken voor docenten en leerlingen het houvast met de kerndoelen en exameneisen per vak. Het is een illusie dat iedere docent een auteur is, de boeken zijn meestal geschreven door een team van docentspecialisten en in de loop der jaar veelvuldig geëvalueerd en bijgesteld. Onze docenten zijn misschien geen auteurs, het zijn wel arrangeurs die bestaande methodes weten te verrijken met illustraties en oefeningen en steeds vaker wordt daar ICT bij gebruikt. Ook uitgevers zien dat in en bij heel veel methodes wordt in toenemende mate een rijk assortiment van ICT-materiaal aangeboden. Samen met mooie ICT-toepassingen die ook gratis te vinden zijn, bijvoorbeeld in WikiWijs (met name het VO-Content gedeelte), wordt het traditionele boek de kapstok met vele toevoegingen op maat en wordt daardoor nog beter voor de leerlingen, helaas voor ons wordt het er niet goedkoper door.

Bij de invoering van de gratis schoolboeken is het onderwijs als eenheidsworst behandeld en hebben alle scholen hetzelfde bedrag aan additionele middelen gekregen. Wat wij al lang wisten, en wat ook al door Iddink beaamd werd, is dat een havo-vwo-boekenpakket duurder is dan op het vmbo. In het rapport wordt dat nu expliciet beschreven maar de reactie van de minister zegt er niets over. Verschil maken moet, horen we regelmatig uit Den Haag maar dat geldt blijkbaar niet bij dit dossier. Door de tegenvallende resultaten in het rapport van Pisa (zie eerdere blog "Is meten weten?"), is er meer aandacht voor uitblinkers in het onderwijs maar ik denk niet dat de minister zich realiseert dat wij een dief van eigen portemonnee zijn als wij het voor excellente leerlingen mogelijk maken om extra vakken te volgen (en dus meer boeken moeten kopen). Ondanks dat zullen wij deze vorm van talentontwikkeling zeker blijven stimuleren!

Een andere doelstelling van de Gratis Schoolboeken was het creëren van meer marktwerking. Het resultaat valt tegen. Er wordt veel geld en tijd besteed aan Europese aanbestedingen en er zijn de facto nog maar 2 schoolboekenleveranciers in Nederland overgebleven: Iddink en Van Dijk en daarmee is de beoogde marktwerking wel heel mager. Het gevolg voor ons is dat wij na de laatste aanbesteding alle boeken de komende periode bij Iddink moeten aanschaffen. Eerlijk is eerlijk: wel met een leuke korting maar we weten dat in een aantal gevallen rechtstreeks betrekken bij de uitgever financieel interessanter is. Als Theresialyceum hebben we 2 jaar geleden de boeken teruggekocht van Iddink en kunnen we nu zelf de afschrijftermijnen bepalen. Voor het logistieke proces en de distributie hebben we samen met 2College een partner gevonden in de Bibliotheek Midden-Brabant. We doen dat als besparing én omdat de openbare bibliotheek een non-profit organisatie is met ideeën die nauw verweven zijn met het onderwijs; zo zien zij leesbevordering van de jeugd als een belangrijke opdracht. Met de nodige creativiteit lukt het ons op deze manier om als havo-vwo-school enigszins uit te komen met het geld voor de gratis schoolboeken. Helaas is aangekondigd dat de bijdrage van de overheid voor de leermiddelen volgend jaar vermindert: een nieuwe uitdaging.

Wat het meeste stoort, is dat in het rapport erg onderbelicht is dat het niet slechts om gratis schoolboeken draait, het gaat om veel meer: namelijk gratis leermiddelen.
De klei en verf voor de beeldende vakken, de chemicaliën bij scheikunde, hout en lijm bij het vak techniek: het valt als verbruiksmaterialen allemaal onder de definitie van gratis leermiddelen en we mogen er aan de ouders geen enkele bijdrage meer voor vragen.
Ik gun iedereen goedkoop onderwijs maar dan tevens goed en verantwoord onderwijs. In de lumpsum, de zak geld die wij als school jaarlijks krijgen, is de bijdrage voor materiële zaken al jaren bevroren. Terwijl ieder weldenkend mens snapt dat die kosten wel stijgen, denk bijvoorbeeld alleen al aan de energierekening. Onze speelmogelijkheden zijn beperkt, wat we te kort komen de bij de materiële middelen kunnen we alleen compenseren bij de personele lasten.

Kortom: Gratis schoolboeken en een lagere vrijwillige ouderbijdrage klinken fantastisch maar het zoals het nu geregeld is, geeft het een oneigenlijke druk op het keuzeproces en de kwaliteit van boeken en andere leermiddelen en heeft het een negatieve invloed op het personeelsbeleid. Het is dan ook niet zo vreemd dat de huiswerkbegeleidingsinstituten als paddenstoelen uit de grond schieten, een taak die wij als scholen graag op ons zouden willen nemen maar waar de middelen echt voor ontbreken. Gratis schoolboeken bevordert de emancipatie in de maatschappij en geeft iedereen gelijke kansen: een prima doelstelling (zou dat dan ook niet voor mbo en hoger onderwijs moeten gelden?). Het effect, met minder geld voor het primaire proces en een stijgende uitvlucht naar private studie- en huiswerkbegeleiding, staat haaks op deze doelstelling en werkt een tweedeling eerder in de hand.

Bericht aan alle reizigers. Wees gerust: De trein blijft echt wel rijden. We kopen voortaan alleen de allergoedkoopste remblokken in en verwijderen alle wc’s, dat laatste is geen probleem want de gratis koffie is toch niet te drinken.

Tomas Oudejans,
rector

NB: zie ook de reactie van de VO-Raad met een soortgelijke strekking.